انقلاب سفید
انقلاب سفید
انقلاب سفید یا انقلاب شاه و مردم نام یک سلسله تغییرات اقتصادی و اجتماعی شامل اصول نوزدهگانه است که در دوره? پادشاه یمحمد رضاشاه پهلوی و با یاری نخست وزیران وقت علی امینی.اسدالله علم،حسنعلی منصوری وامیرعباش هویدا در ایران به تحقق پیوست. انقلاب سفید در مرحله? نخست، پیشنهادی شامل شش اصل بود که محمدرضا شاه در کنگره? ملی کشاورزان در تهرانو در تاریخ 21 دی ماه 1341 خورشیدی خبر اصلاحات و همهپرسی را برای پذیرش یا ردّ آن به کشاورزان و عموم مردم ارائه داد. پس از آن و در تاریخ 6 بهمن 1341 عموم مردم نیز در یک همه بررسیسراسری، به اصلاحات رای مثبت دادند. شاه این اصلاحات را انقلاب سفید نامید زیرا انقلابی مسالمتآمیز و بدون خونریزی بود.
1.پیشینه
پیش از اصلاحات ارضی در ایران، 50 درصد از زمینهای کشاورزی در دست مالکان بزرگ بود، 20 درصد متعلق به اوقاف، 10 درصد از زمینها دولتی و 20 درصد نیز به کشاورزان تعلق داشت. پیش از اصلاحات ارضی به دستور محمدرضا پهلوی 18000 روستا را در فهرستی درآوردند که آن زمینها میبایستی بین روستاییان تقسیم شود.محمدرضا پهلوی سالیان دراز از لزوم اصلاحات ارضی در ایران میگفت ولی در برابر فشار مالکان بزرگ و روحانیون مجبور بود که اصلاحات ارضی را به عقب بیندازد.در سال 1338 خورشیدی برابر با1959، شاه متقاعد شد که دست به اصلاحات اجتماعی-اقتصادی بزند. بر این اساس ازمنوچهراقبال نخستوزیر وقت خواست که پیشنویس لایحه? اصلاحات ارضی را برای ارائه به مجلس آماده کند. طبعاً تصویب چنین قانونی با مخالفت مالکان و روحانیون رو به رو میشد اما از آنجا که حکومت، مجلس را تحت کنترل داشت، تنها راه نجات مالکان، تجدید نظر در لایحه و تغییر آن به ترتیبی بود که اجرایش را ناممکن سازد.
در 24 آبان 1340، شاه، فرمانی خطاب به نخستوزیر صادر کرد که در آن مفاد برنامه? جدید اصلاحات تشریح شده بود و دولت علی امینی را مسئول اجرای آن معرفی کرد. دکتر امینی،حسن ارسنچانی را به عنوان وزیرکشاورزی خود انتخاب نمود که لایحه اصلاحات ارضی که از زمان دکتر اقبال روی آن کار شده بود به روز کند. ارسنجانی در این لایحه نوشت که هر مالک تنها میتواند صاحب یک روستا باشد. هر آنچه مازاد بر آن است میباید به دولت فروخته شود. سپس دولت این زمینها را ارزان به کشاورزان میفروشد و دولت اعتبار بسیار ارزان به کشاورزان خواهد داد. هدف ارسنجانی ایجاد طبقهای از کشاورزان مستقل بود.
19 دی 1340 برابر با9ژانویه1962 کابینه? دکتر امینی، فرمان محمدرضا پهلوی را برای برچیدن نظام اررباب رعیتی در ایران به تصویب رسانید. دکتر امینی نزد خمینی درقم میرود تا روحانیون را در مورد این اصلاحات متقاعد سازد. خمینی کارنامه? نخستوزیری دکتر امینی را به باد انتقاد میگیرد که سیاست امینی در کشورداری سراسر اشتباه است آموزش در دبستانها و دبیرستانها کاملاً اشتباه است و تنها کافر تولید میکند. پس از اظهارات خمینی، محمدرضا پهلوی میگوید «اکنون شما ماسک چهرهتان را برداشتهاید. این مرتجعین سیاه بدتر از انقلابیون سرخ هستند».
28 تیر 1341 برابر با 19ژانویه1963دکتر امینی استعفا میدهد و اسدالله علم بهنخست وزیری منصوب میشود.
1.1همهپرسی
در تاریخ 6 بهمن 1341 همهپرسی در ایران انجام میگیرد که به تأیید اصلاحات پیشنهادی میانجامد. 5598711 نفر برای انقلاب سفید و 521108 نفر علیه انقلاب سفید، آرای خود را به صندوقها ریختند.
برای نخستین بار در تاریخ ایران زنان نیز به پای صندوقهای رای رفتند. در تهران 16433 رأی و در دیگر شهرستانها 300000 تن رای آری خود را به صندوقها ریختند.
1.2مراحل اصلاحات
اصلاحات ارضی در سه مرحله انجام شد.
در مرحله نخست تعیین شد که هیچ مالکی بیش از یک روستا نداشته باشد. مازاد زمینها و دِهها میباید به کشاورزانی که در آن زمینها به بهرهبرداری مشغول بودند فروخته شود و با فروش سهام کارخانجات دولتی، ترتیب بازپرداخت بهای زمینها به مالکان فراهم گردید. در مرحله? دوم صاحبان زمینهای استیجاری میباید یا به تقسیم درآمد حاصل از اجاره بپردازند یا بر اساس قراردادهای اجاره، زمینها را به کشاورزان بفروشند. به عبارت دیگر مالکان موظف شدند که یا ملک کشاورزی خود را برای سی سال به کشاورزان اجاره نقدی دهند یا آن را با توافق بدانها بفروشند. بدین ترتیب حداکثر مالکیت زمینها در دست یک مالک بسیار محدود شد. املاک موقوفه عام نیز بر اساس درآمد آن زمین به اجاره دراز مدت 99 ساله به کشاورزان واگذار گردید. در مورد موقوفات خاص متولیان مجبور به فروش آنها به دولت و تقسیم آن بین کشاورزان شدند.در مرحله? سوم مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند بر اساس قانون اصلاحات مجبور به فروش آن به کشاورزان شدند و با رضایت مالک و کشاورز یا تقسیم به نسبت بهره مالکانه مرسوم در محل شدند. بدین ترتیب بسیاری از کشاورزان ایران صاحب زمین شدند و ایران از یک کشور عقب مانده فئودالی به سوی یک کشور با کشاورزی آزاد و صنعتی شدن گام برداشت.
2.اصول انقلاب سفید
2.1اصل اول: اصلاحات ارضی و الغای رژیم ارباب و رعیتی
عبارت است از تغییرات اساسی در میزان و نحوه? مالکیت اراضی به ویژه اراضی کشاورزی و مراتع به منظور افزایش بهرهوری عمومی جامعه. اصلاحات ارضی در کشور به کوشش پادشاه ایرانمحمدرضاشاه پهلوی و نخستوزیران دکتر علی امینی و اسدالله به تحقق پیوست و بدین ترتیب تغییر شیوه مالکیت زمینهای کشاورزی از دست فئودالها یا مالکان بزرگ به خرده مالکی و توزیع دوباره آن بین کشاورزان، با تصویب قانون اصلاحات ارضی و سپس قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی طی 3 مرحله انجام گرفت.
با آغاز نهضت نوسازی کشور میبایست در زمینه? مسائل دهقانی نیز تصمیماتی گرفته میشد. محمدرضا پهلوی اعتقاد داشت دهقان ایرانی باید صاحب زمینی شود که در آن کشت کند و همچنین معتقد بود ایجاد تغییرات بنیادی در اجتماع ایران بدون شرکت مؤثر و فعال دهقانان غیرممکن است. در طی تقسیمات اراضی نه تنها کشاورزان صاحب زمینهایی شدند که در آن کار میکردند بلکه در هر دهکدهای که تقسیم انجام میشد یک شرکت تعاونی برای حفر چاه عمیق و تأمین آب و بذر و کود و دیگر احتیاجات مورد نیاز کشاورزان به وجود آمد و شرکتهای تعاونی روستانشینان مستعد را برای آشنایی با اصول جدید کشاورزی و طرز کار با ماشین آلات و تجهیزات نوین زراعی به خارج اعزام میکردند.
2.2اصل دوم: ملّی کردن جنگلها و مراتع
جنگل های ایران و مراتع کشور ملّی شد و با اینکار نزدیک به 120 میلیون هکتار جنگلها و مراتع کشور برای بهرهبرداری ملی در اختیار دولت قرار گرفت. در پهنهای نزدیک به 28000 هکتار جنگلهای مصنوعی ایجاد شد و بیش از 5000 هکتار فضای سبز دور شهرهای بزرگ یا پارکهای جنگلی بیشماری در منطقههای گوناگون کشور بوجود آمد. برنامههای گستردهای درباره? زنده کردن دوباره? منابع جنگلی و حفاظت خاک و مهار کردن شن های روان و جلوگیری از پُرشدن مخزنهای سدها، جلوگیری از پیشرفت کویر و واپس راندن آن از راه نهال کاری کویری در ایران پیاده شد.
2.3اصل سوم: فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی
برای تأمین سرمایه? لازم جهت بازخرید املاک مالکان و در اختیار قرار دادن زمینهای خریداری شده به کشاورزان این اصل به عنوان اصل سوم انقلاب مطرح شد تا از طریق درآمد حاصل از فروش سهام کارخانجات دولتی برنامه? اصلاحات ارضی صورت پذیرد.
با اجرای این اصل به جز صنایع مادر و ملی شده همانند راهآهن، نیرو، اسلحهسازی و غیره که در مالکیت دولت برجای ماند، 55 کارخانه? قند، نیشکر، پارچهبافی، چوب، سیمان،موادغذایی ، پنبه، ابریشمبافی و غیره که به شرکتهای سهامی واگردان شدند و شرکت سهامی کارخانههای ایران را تشکیل دادند که سهام آن از سوی بانک کشاورزی به فروش رفت. این کار یاخصوصی سازی کارخانه های دولتی ایران سبب شد که همه? مردم با درآمد متوسط و کم بتوانند آن را خریداری کنند و بخش بزرگی از کارخانههای دولتی به مردم فروخته شد.
2.4اصل چهارم: سهیم کردن کارگران در سود کارخانهها
برای سهیم کردن کارگران درسودکارخانه و بر اساس این اصل،کارگران و کارفرمایان به وسیله? سندیکاهای خود، و بر پایه? قراردادهای جمعی کارگران، بدون دخالت دولت در سود خالص واحدهای صنعتی شریک میشدند. در سال 1356 پانصد و سی هزار کارگر در بخشهای خصوصی و دولتی توانستند سودی برابر با دوازده میلیارد ریال به دست بیاورند که برای هر یک به معنای یک تا دو ماه دستمزد اضافه بود. کارگران ایرانی با سهم 20? از سود کارخانهها سهیم شدند. در سیر این پیشرفتها، بانک رفاه کارگران با دادن وام با بهره چهار در صد به کارگران در ایجاد تعاونیها کمک میکرد. قوانین کارگری سه سیاست اشتغال، مزد و بهرهوری را دنبال میکرد.اجرای این اصل نه تنها مانع ایجاد فاصله طبقاتی و ایجاد روابط سالم و سازنده بین گروههای مختلف اجتماعی میشد بلکه باعث میشد کارگران محیط کار را مانند خانه? خود و ماشین آلات صنعتی را همچون فرزندان خود گرامی بدانند و به کار و تلاش بیشتر ترغیب شوند و میزان تولیدات ملی با کیفیت بیشتر افزایش یافت.
2.5اصل پنجم: اصلاح قانون انتخابات ایران به منظور دادن حق رأی به زنان و حقوق برابر سیاسی با مردان
نوشتارهای اصلی: اصلاح قانون انتخابات درایران و قانون حمایت خانواده
بر اساس ماده? 10قانون انتخابات پیش از انقلاب شاه و مردم، زنان در ردیف دیوانگان و ورشکستگان به تقصیر و گدایان و محکومین دادگستری بودند و از هر گونه حقوق سیاسی محروم بودند. اصل چهارم به همراهی زنجیرهای از اصلاحات که به ازادی زنان ایران شناخته شد با کشف حجاب در روز 17 دی ماه 1314 با فرمان رضا شاه آغاز شد. رضا شاه در این روز همراه با ملکه پهلوی و دو دخترش شمس و اشرف بدون حجاب به دانشسرای تربیت معلم میروند. پس از آن در تاریخ 6 بهمن 1341 قانون انتخابات عوض شد و یکی از دستآوردهای آن شرکت زنان در انتخابات در شرایط حقوقی مساوی با مردان بود. زنان چون مردان توانستند در تعیین سرنوشتخودشان برای نخستین بار نقش مهمی بازی کنند و حق رای دادن و حق انتخاب شدن به دست آورند. در پی حق انتخابات 27 فروردین 1342 قانون حمایت خانواده تصویب شد. برای سرپرستی کودک نیز مادر به حساب میآید، کودک پس از طلاق یا درگذشت پدر به مادر سپرده میشود. دستآوردهای دیگری نیز در قوانین انتخابات و تدوین قانون به وجود آمد و آن تشکیل انجمنهای استان و شهرستان، انجمنهای شهر و ده و قانون نظام صنفی و ایجاد شوراهای آموزش و بهداری که مستقیم یا غیر مستقیم حاصل شد.
2.6اصل ششم: ایجاد سپاه دانش
نوشتار اصلی: سپاه دانش
در ارزیابی صورت گرفته در سال 1958 حدود 41 درصد از کارگران بیسواد بودند که باعث کمی بهرهوری آنان میشد. 67?2 درصد مردان و 87?8 درصد کل زنان بالای پانزده سال بیسواد بودند. دولت دریافت که در زمینه? آموزش باید اقداماتی صورت گیرد.سپاه دانش برای سواد آموزی و اشاعه? فرهنگ در روستاها در بهمن 1341 توسط محمدرضا پهلوی پیشنهاد شد و در سال 1342 در نخستوزیری اسدالله علم کار خود را آغاز کرد. در آن زمان جمعیت ایران 22 میلیون نفر بود که 75? آنها در روستاها زندگی میکردند و اکثراً بی سواد بودند. به علاوه امکانات آموزشی به طرزی نامتعادل بین شهرها و روستاها تقسیم شده بود بهطوریکه 24? از معلمین در روستاها و 76? در شهرها تدریس میکردند به عبارتی تنها یک چهارم از معلمین متعلق به 75? جمعیت روستانشین بود و معلمین شهری نیز علاقهای به رفتن به روستاها نداشتند. درچنین شرایطی تشکیل سپاه دانش میتوانست راهگشا باشد. برطبق این اصل مقرر شد جوانان دیپلمهای که میخواهند خدمت سربازی انجام دهند با گذراندن یک دوره? آموزشی و یادگیری روش تدریس به خردسالان و بزرگسالان به روستاها اعزام گردند.
تا سال 1357 بیست و هشت دوره از پسران و هجده دوره از دختران توانستند در این سپاه خدمت کنند که شمار آنها به بیش از یک صد هزار تن رسید. بسیاری از این دختران و پسران پس از پایان دوره? سپاهیگری به استخداموزارت اموزش وپرورش درآمدند و کار آموزگاری را ادامه دادند. برخی دیگر در راه بری خانه انصاف به خدمت دولت درآمدند. بر اساس آمار سال 1356 سازمان برنامه وبودجه مرکز امارایران تنها در روستاهای کشور در درازای پانزده سال، شمار دانشآموزان مدرسههای سپاه دانش 692 درصد افزایش یافت همچنین در درازای پنج سال نخست 510000 پسر و 128000 دختر و همچنین 250000 مرد سالمند و 12000 زن سالمند خواندنونوشتن آموختند.ظرف مدت 7 سال پس از اجرای این اصل بیش از 3 هزار مدرسه در سراسر ایران ساخته شد. تا سال 1357 برابر با 1979 نرخ بیسوادی مردان و زنان به 44?2 و 53 درصد کاهش یافت.
برنامههای شش اصل انقلاب قابل اجرا و منطبق با باورها، سنتها و نیازهای ایرانیان و ضرورتهای اقتصادی و اجتماعی زمان بود. سپس به تدریج که اقتصاد ملی توسعه یافت و جامعه ایران تحول پیدا کرد و بنا بر نیازها و مقتضیات جدید، شش اصل نخستین با افزودن سیزده اصل دیگر تکمیل گردید.
2.7اصل هفتم: ایجاد سپاه بهداشت
نوشتار اصلی:سپاه وبهداشت
در درازای نخستوزیری اسدالله علم اصل هفتم به تحقق پیوست. مردان و زنان سپاهی بهداشت وظیفه توزیع عادلانه پزشک و خدمات پزشکی را در کشور به عهده داشتند. دختران و پسران ایرانی دیپلمه، لیسانسیه، فوق لیسانس و آنهایی که دارای درجه دکترا چه در رشتههای پزشکی یا رشتههای دیگر بودند و خدمت زیر پرچم را میبایستی انجام دهند، پس از یک دوره کارآموزی چهارماهه بین این سه سپاه دانش ، سپاه بهداشت وسپاه ترویج وابادانی تقسیم میشوند.
2.8اصل هشتم: ایجاد سپاه ترویج و آبادانی
نوشتار اصلی:سپاه ترویج وابادانی
ایجاد سپاه در سال 1343 تصویب و در دوران نخستوزیری حسنعلی منصوری به تحقق پیوست. این سپاه از کارشناسان علمی و فنی جوان کشور، چون مهندسان رشته های کشاورزی ، ساختمانی، راهسازی، برق و مکانیک، و سایر دانش آموختگان رشتههای فنی و مهندسی بود که بخشی از خدمت زیر پرچم خود را در روستاهای کشور میگذراندند و کوشش آنها برای بالا بردن سطح زندگی روستاییان، آشناکردن آنها با روش های نوین کشاورزی، یاری به افزایش تولیدات دامی و کشاورزی، گسترش و بهبود صنایع روستایی، راهنمایی روستاییان درباره? آبادانی و نوسازی روستاها میبود.
2.9اصل نهم: ایجاد خانههای انصاف و شوراهای داوری
نوشتار اصلی:خانه انصاف
خانههای انصاف و شوراهای داوری به دادگاههای روستایی گفته میشد که در دوران نخستوزیری اسدالله علم در چهارچوب انقلاب شاه ومردم بنیان گذارده شد. خانههای انصاف و شوراهای داوری چهرهای نوین از عدالت را به مردم کشور نشان داد. با بنیان شدن خانههای انصاف به جای این که فرد روستایی برای گرفتن حق خود راهی شهرهای دور و نزدیک شود دستگاه فضایی به سراغ او رفت. خانههای انصاف عدالت را به رایگان در اختیار روستانشینان قرار دادند و بدانها این شانس را دادند که در کارهای قضایی خود شریک باشند.سپاه دانش مأمور خدمت در هر روستا و محل، منشی خانههای انصاف بود. بر اساس مدل خانههای انصاف، شوراهای داوری در دوران نخستوزیری امیرعباس هویدااز سال 1345 آغاز بکار کرد بدین معنا که برای رسیدگی به دعواهای کوچک و محلی دادگاههای برگزیده شده به وسیله اهالی هر محله و شهر تشکیل شد.
2.10اصل دهم: ملّی کردن آبهای کشور
نوشتار اصلی:ملی کردن اب کشور
اصل دیگری برای نگاهبانی ثروت طبیعی ایران یا اصل دهم انقلاب شاه ومردم ملیکردن آبهای روی زمینی و زیرزمینی در سراسر کشور در امرداد سال 1347 و دوره نخستوزیری امیرعباس هویدا به تصویب رسید و به تحقق پیوست. این اصل برای گسترش منابع آب و جلوگیری از به هدر رفتن آن و پیدا کردن یک سیاست یکسان در استفاده از منابع آب کشور اعلام شد. به موجب این اصل محمدرضاپهلوی تمامی آبهای کشور دریاچهها، رودخانهها، نهرها، جوی بارها، درهها، برکهها، چشمهها، آبهای معدنی و اب های زیرزمنی را به عنوان ثروت ملی اعلام کرد. حفظ و حراست منابع و ذخایر آبهای زیرزمینی و نظارت در کلیه امور مربوط به آن به وزارت آب و برق محول شد.
2.11اصل یازدهم: نوسازی شهرها و روستاها با کمک سپاه ترویج و آبادانی
این اصل در سال 1356 خورشیدی تصویب و زیر سرپرستی نخستوزیر جمشیداموزگار در سر تا سر کشور پیاده شد. این اصل عملاً نوسازی شهری و روستایی را میپوشاند. گسترش شتابان اقتصادایران سبب شد که شهرها بیرویه گسترش یابند. بر اساس این قانون در تهران و 72 شهر دیگر پروژههای نوسازی و عمران، تأمین آب و برق، مسکن، بهداشت، ساختن راهها، ایجاد پارکها، پارکینگها، میدانها، و نگاهداری آنها و غیره از وظایف شهرداریها شد. در روستاها تأسیسات زیر بنایی روستا نیز معین شد. بدین ترتیب نوسازی شهری و روستایی به مانند دو رشته موازی از یک کوشش یگانه در بازسازی تمام کشور درآمد. پروژهها در شورای عالی شهرسازی در وزارتابادانی ومسکن به تصویب میرسید.
2.12اصل دوازدهم: انقلاب اداری و انقلاب آموزشی
این اصل بر پایه گسترش کمیت آموزش با تغییرات بنیادی در کیفیت آموزش اداری و آموزشی پایهریزی شد. در مرداد ماه 1347 خورشیدی این اصل نخستین بار درکنفرانس اموزشی رامسر زیر نظر مستقیم محمدرضا پهلوی و نخستوزیرامیرعباس هویدابررسی شد. دوازده اصل منشورکنفرانس اموزشی رامسر با توجه به نیازهای اقتصادی و اجتماعی کشور برنامهریزی شد. بر اساس این منشور تأمین نیروی انسانی با دانش و متخصص در رشتههای گوناگون صنعت فرهنگ و غیره میباید با بن مایههای ایرانی و ارزشهای ایرانی پرورش یابند. اعلام انقلاب اداری و آموزشی بر اساس گسترش کامل سواد و تخصص در ایران پایهگذاری شد. آمار مرکز آمار ایران، سازمان برنامه و بودجه نشان میدهد که در درازای انقلاب سفید شمار رشتههای تحصیلی از هفتاد و پنج رشته (75) به پانصد و پنجاه و دو رشته (552) افزایش یافت. در سال 1355 بیست و دو در صد کل جمعیت کشور زیر پوشش سطحهای گوناگون آموزش قرار گرفتند
2.13اصل سیزدهم: فروش سهام به کارگران واحدهای بزرگ صنعتی یا قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی
در تابستان 1354 خورشیدی اصل سیزدهم انقلاب شاه و مردم یا گسترش مالکیت واحدهای صنعتی و تولیدی به تصویب رسید و زیر نظارت نخستوزیر امیرعباس هویدا به تحقق پیوست. واحدهای صنعتی و تولیدی خصوصی و دولتی که از گشایش آنها پنج سال میگذشت میباید وضع خود را بهشرکت سهامی عام تبدیل کنند و تا برابر با 49? از سهام واحدهای خصوصی را نخست به کارگران و کارمندان همان واحد و سپس به دیگر مردم بفروشند. واحدهای صنعتی بخش عمومی نیز متعهد شدند تا 99? سهام خود را به فروش بگذارند و بدین ترتیب مالکیت واحدهای تولیدی و صنعتی از راه سهام کارگران بین همگان پخش شود و همه مردم در گسترش اقتصاد ملی شریک شوند. «در اجرای این اصل تا سال 1355 صد و پنجاه و سه واحد تولیدی کشور در اختیار بیش از 163000 کارگر و کشاورز قرار گرفته و در سال 1357 آمار نشان میدهد که روی هم 320 واحد بزرگ تولیدی 49? سهام خود را به کارگران و سایر مردم کشور فروختهاند. در سیستم کارگری و کارخانهداری ایران در چهار چوب این اصل کارگر هم مالک است و هم برای خودش کار میکند. وقتی کسی کارگر مالک باشد به بیشتر تضادها و انگیزههای سیاسی استعماری پروانه نمیدهد که پای بگیرد».
2.14اصل چهاردهم: مبارزه با تورم و گرانفروشی و دفاع از منافع مصرفکنندگان
2.15اصل پانزدهم: تحصیلات رایگان و اجباری
بر اساس این اصل آموزش در نهادهای آموزشی کشور چون نهادهای زیر رایگان اعلام شد: دانشگاهها، دبیرستانها، دبستانها، دانشآموزان روزانه و شبانه، دانشآموزان کلاسهای مبارزه با بیسوادی، دانشآموزان کلاسهای سوادآموزی حرفهای مدارس فنی وحرفه ای دانشگاهها، دورههای آموزشی بزرگسالان، اداره آموزش ایلنشینان، مدرسههای ایران در خارج از کشور. بر طبق این اصل دانشآموزان و دانشجویان در برابر تعهد خدمت به دولت میتوانستند از اموزش رایگان کامل بهره گیرند. آمار سازمان برنامه و بودجه در سال 1356 شمار دانشجویان در دانشگاهها و مدارس عالی نزدیک به 200000 تن و در خارج از کشور 100000 تن بود. شمار بسیاری از دانشجویان خارج از کشور بورسیه دولت بودند. دانشجویان داخل کشور از کمک هزینه تحصیلی استفاده میکردند. برای دانشجویانی که در شهر زادگاه خود به دانشگاه میرفتند ماهانه 350 تومان و برای دانشجویانی که محل دانشگاه آنان با زادگاهشان تفاوت داشت 550 تومان کمک هزینه تحصیلی داده شد.
2.16اصل شانزدهم: تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدرسهها و تغذیه رایگان شیرخوارگان تا دو سالگی با مادران
تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدرسهها و تغذیه رایگان برای شیرخوارگان تا دو سالگی با مادران در سال 1353 اعلام شد که بر اساس آن دانشآموزان کشور از تغذیه رایگان برخوردار شدند. با دادن یک وعده غذای روزانه در ساعات درس بامدادی که در آن شیر، بیسکویت و میوه که میزان کالری آن با دقت حساب شده بود در سال تحصیلی 1353 بیش از 6 میلیون دانش آموز از آن بهره بردند. شیرخوارگان و مادرانشان نیز از تغذیه رایگان بهرهمند شدند که پیشبرد و اجرای آن بر عهدهجمعیت شیرو خورشیدسرخ ایران ،سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و بنگاه حمایت ازمادران ونوزادان بود. مسول اجرای بخش نخستین، وزارتاموزش وپرورش بود.
2.17اصل هفدهم: پوشش بیمه های اجتماعی برای همه ایرانیان
اصل هفدهم انقلاب شاه مردم بر پایه بیمه همگانی و تأمین دوره بازنشستگی برای همه مردم ایران به ویژه روستاییان ایران استوار است و در دوره نخستوزیری امیرعباس هویدا در ایران پیاده شد. بیمههای اجتماعی و سازمانهای تعاونی دوپایه اساسی برای برآوردن نیازمندیهای اجتماع ایران است. هدف اصل هفدهم این است که هر ایرانی در همه دورههای زندگی خود زیر پوشش بیمههای اجتماعی باشد و در درازای زندگی خود تأمین باشد و هیچگاه نیازمند نگردد. بر اساس قانون تامین اجتماعی این پوشش از پیش از زاده شدن نوزاد از راه پشتیبانی و مراقبت از زنان باردار و پرداخت کمک بارداری به نوزاد داده میشود. بدین معنا که هر ایرانی پیش از زاده شدن مشمول بیمه میشود. تأمین اجتماعی بیمههای حوادث، بیماریها، پیری، از کار افتادگی، نقص عضو، بیمه دستمزد روزهای بیماری، کمک ازدواج را شامل میشود. در برنامه است که بیمه استعدادها نیز بر قرار شود. قانون تأمین اجتماعی که در درازای سالهای انقلاب سفید مزد بگیران و حقوق بگیران کشور و خانواده آنان را زیر پوشش خود دارد از نظر پشتیبانیهای قانونی و موردهای تأمین اجتماعی از قانونهای بسیار پیشرفته گیتی است. در کشورهای پیشرفته غربی به هنگام بازنشستگی بالاترین پول بازنشستگی که پرداخت میشود نزدیک به 50? یا 60? از میانگین حقوق یا دستمزد پیش از بازنشستگی میباشد. در ایران حقوق یا دستمزد بازنشستگی تا 100? از میانگین دستمزد یا حقوق سال آخر خدمت خدمت است. هم چنین برای این که نیروی خرید بازنشستهها کاهش نیابد، با در نظر داشتن نرخ تورم حقوقها و دستمزدها افزایش مییابند.همه مزد بگیران، حقوق بگیران کشور، کارکنان رسمی دولت و نیرومسلح شاهنشاهی، روستاییان، اصناف و پیشه وران و حرفههای آزاد از همه مزایای حمایتهای تأمین اجتماعی بهرهمند گردیدهاند.
2.18اصل هجدهم: مبارزه با معاملات سوداگرانه زمینها و اموال غیرمنقول
به منظور جلوگیری از افزایش بهای خانهها و آپارتمانهای مسکونی.
2.19اصل نوزدهم: مبارزه با فساد، رشوهگرفتن و رشوهدادن
بر اساس این اصل همه تلاش و کوشش صاحبان مقامات دولتی میباید در راه مصالح و منافع جامعه بکار رود. رؤسای دولت و همه کارکنان دولتی در زمان تصدی مشاغل و مقامات قدرت خود را بیطرفانه باید بکار برند و با انصراف از منافع شخصی خود را کاملاً در خدمت رسالت اجتماعی و ملی خویش قرار دهند. بدین روی استفاده از هر عضو شایسته جامعه بدون تفاوت و تبعیض برای خدمت در شغلهای گوناگون و سازمانهای دولتی ضروری است. در مورد مقامات درجه اول دولتی باید دارایی خود را اعلام کنند تا نتوانند ثروتاندوزی کنند و سرانجام وقت ایشان باید در خدمت به مملکت وقف شود.